Lăng mộ đá Thanh Hóa là một loại lăng mộ đặc trưng của vùng đất Thanh Hóa, nằm ở các huyện Nga Sơn, Nông Cống, Quảng Xương và Thọ Xuân. Lăng mộ đá Thanh Hóa được xây dựng từ thế kỷ 17 đến thế kỷ 19, phản ánh nét văn hóa độc đáo của người dân nơi đây trong quá trình khai phá và bảo vệ quê hương.
Lăng mộ đá Thanh Hóa có hình thức khối vuông hoặc chữ nhật, được xây dựng bằng các khối đá cẩm thạch hoặc đá xanh. Lăng mộ có chiều cao từ 1,5m đến 3m, chiều rộng từ 2m đến 4m và chiều dài từ 3m đến 6m. Mỗi lăng mộ gồm có ba phần chính: bệ lăng, thân lăng và mái lăng. Bệ lăng là phần nền của lăng mộ, được xây dựng bằng các khối đá xếp chồng lên nhau. Bệ lăng có thể có từ một đến ba tầng, tùy theo quy mô và ý nghĩa của lăng mộ. Thân lăng là phần thể hiện sự trang trọng và uy nghi của lăng mộ. Thân lăng được xây dựng bằng các khối đá cẩm thạch hoặc đá xanh được chạm khắc các hoa văn và hình ảnh. Các hoa văn thường gặp là hoa sen, hoa mai, hoa cúc, rồng, phượng, long quy, bát quái… Các hình ảnh thường gặp là chân dung người chết, gia tộc, con cháu, cảnh quan thiên nhiên… Thân lăng có thể có từ hai đến bốn mặt tùy theo hướng nhìn. Mái lăng là phần che phủ cho thân lăng, được xây dựng bằng các khối đá cẩm thạch hoặc đá xanh được chạm khắc các hoa văn và hình ảnh. Mái lăng có hình dạng mái bằng hoặc mái cong, có thể có từ hai đến bốn góc tùy theo số mặt của thân lăng. Mỗi góc mái có thể có một viên bi hoặc một con rồng uốn cong.
Lăng mộ đá Thanh Hóa là biểu tượng của sự tôn kính và tri ân của con cháu đối với tổ tiên. Lăng mộ không chỉ là nơi an táng người chết, mà còn là nơi thờ cúng và tụ tập của gia tộc. Lăng mộ cũng là biểu hiện của sự giàu có và quyền uy của gia chủ, cũng như của sự văn minh và nghệ thuật của người xây dựng. Lăng mộ đá Thanh Hóa cũng là tài liệu quý giá cho việc nghiên cứu lịch sử, văn hóa và địa lý của vùng đất Thanh Hóa. Lăng mộ cho thấy sự giao thoa giữa các nền văn hóa khác nhau, như văn hóa Việt, văn hóa Trung Hoa, văn hóa Chăm Pa… Lăng mộ cũng phản ánh sự thay đổi của đời sống, tín ngưỡng, phong tục và nghệ thuật của người dân qua các thời kỳ.
Lăng mộ đá thanh hóa là những tác phẩm kiến trúc nghệ thuật xuất sắc của người Việt, phản ánh được tinh hoa văn hóa và lịch sử của dân tộc. Lăng mộ đá thanh hóa không chỉ mang ý nghĩa tôn giáo hay tâm linh, mà còn là những di sản văn hóa quý giá cho các thế hệ sau. Về mặt văn hóa, lăng mộ đá thanh hóa là những minh chứng sống cho sự phát triển của xã hội Việt Nam từ thế kỷ 17 đến thế kỷ 19. Lăng mộ đá thanh hóa cho thấy được quan niệm về cái chết, sự tôn trọng và ghi nhớ đối với tổ tiên, cũng như sự gắn bó với quê hương, đất nước của người Việt. Lăng mộ đá thanh hóa cũng phản ánh được đặc trưng của các vùng miền, các giai cấp và các tôn giáo khác nhau trong xã hội Việt Nam. Về mặt nghệ thuật, lăng mộ đá thanh hóa là những tác phẩm có giá trị thẩm mỹ cao, thể hiện được sự khéo léo và tài hoa của các nghệ nhân Việt Nam. Lăng mộ đá thanh hóa có nhiều kiểu dáng, kích thước và hoa văn đa dạng, phong phú, hài hòa và tinh tế. Lăng mộ đá thanh hóa cũng là những tác phẩm có tính biểu trưng cao, mang đậm dấu ấn của nền văn hóa Việt Nam.
Hiện nay, lăng mộ đá Thanh Hóa đang phải đối mặt với nhiều nguy cơ bị hủy hoại và mất mát. Một số nguyên nhân chính là: Sự thiếu ý thức bảo vệ di sản của người dân và chính quyền địa phương. Nhiều lăng mộ bị bỏ hoang, bị xâm hại bởi người dân hoặc bị san lấp để xây dựng công trình khác. Sự tàn phá của thiên tai và con người. Nhiều lăng mộ bị hư hại nặng do bão lũ, sét đánh, cháy nổ hoặc bị phá hủy bởi kẻ trộm cắp. Sự thiếu chuyên môn và kinh phí trong việc khảo cổ, bảo tồn và quản lý di tích. Nhiều lăng mộ chưa được khai quật, nghiên cứu hoặc được sửa chữa không đúng phương pháp.
Để bảo vệ lăng mộ đá Thanh Hóa, cần có sự phối hợp giữa các cơ quan nhà nước, các tổ chức xã hội và người dân. Một số giải pháp cần thiết là: Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục và nâng cao ý thức bảo vệ di sản cho người dân và cán bộ chính quyền địa phương. Tạo ra sự gắn kết và tự hào về di sản văn hóa của vùng đất Thanh Hóa. Thực hiện công tác khảo cổ, điều tra, thống kê và đánh giá tình trạng hiện nay của các lăng mộ. Xây dựng kế hoạch bảo tồn, tu sửa và phục hồi các lăng mộ theo nguyên tắc khoa học và phù hợp với đặc điểm của từng di tích. Phát triển du lịch văn hóa tại các khu vực có lăng mộ đá Thanh Hóa. Tạo ra nguồn thu nhập cho người dân địa phương và tạo điều kiện cho du khách tham quan, tìm hiểu và trải nghiệm di sản văn hóa. Hợp tác với các tổ chức quốc tế trong việc bảo vệ và phát huy giá trị của lăng mộ đá Thanh Hóa. Đề xuất công nhận lăng mộ đá Thanh Hóa là di sản văn hóa thế giới.
Lăng mộ đá thanh hóa được xây dựng khắp các tỉnh thành của Việt Nam, nhưng có nhiều nhất ở khu vực Bắc Trung Bộ, nơi có nhiều nguồn đá chất lượng cao. Một số lăng mộ đá thanh hóa nổi tiếng như sau: Lăng mộ đá Hải Vân: là lăng mộ của Nguyễn Hoàng Đức, vị quan lại đầu tiên của triều Nguyễn, được xây dựng vào năm 1620. Lăng mộ đá Hải Vân nằm ở chân đèo Hải Vân, thuộc tỉnh Thừa Thiên Huế. Lăng mộ đá Hải Vân có kiến trúc độc đáo, gồm có bia tiền đường, lăng thất và bia hậu cung được xây dựng trên một bệ đá cao 6 mét. Lăng mộ đá Hải Vân được coi là một trong những lăng mộ đá đẹp nhất Việt Nam. Lăng mộ đá Đông Sơn: là lăng mộ của Nguyễn Công Trứ, vị quan lại tài ba của triều Nguyễn, được xây dựng vào năm 1793. Lăng mộ đá Đông Sơn nằm ở xã Đông Sơn, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa. Lăng mộ đá Đông Sơn có kiến trúc hoành tráng, gồm có bia tiền đường, lăng thất và bia hậu cung được xây dựng trên một bệ đá rộng 1000 mét vuông. Lăng mộ đá Đông Sơn được khắc chữ Nôm và có nhiều hoa văn tinh xảo. Lăng mộ đá Phùng Khắc Khoan: là lăng mộ của Phùng Khắc Khoan, vị quan lại uy danh của triều Lê - Trịnh, được xây dựng vào năm 1613. Lăng mộ đá Phùng Khắc Khoan nằm ở xã Liên Phương, huyện Thường Tín, thành phố Hà Nội. Lăng mộ đá Phùng Khắc Khoan có kiến trúc cổ kính, gồm có bia tiền đường, lăng thất và bia hậu cung được xây dựng trên một bệ đá cao 4 mét. Lăng mộ đá Phùng Khắc Khoan được khắc chữ Hán